گردش اقتصادی رویداد «پیاده‌روی اربعین» آن‌قدر بزرگ هست که فعالان اقتصادی ایرانی و عراقی به آن بپردازند. اربعین، که چهلمین روز سوگواری شهادت سومین امام شیعیان است، در کشورهای ایران، فلسطین، افغانستان، پاکستان این رویداد با جدّیت بالایی توسط مردم و حتی دولت‌ها پیگیری می‌شود. تا جایی که دولت عراق در سال ۱۴۰۱ بیش از ۲۰ میلیون گردشگر را در چند روز منتهی به ۲۰ صفر (بر اساس تقویم هجری قمری) را گزارش کرده است. این میزان زائر در مدت زمان کوتاه، رقمی است که احتمالاً کشور دیگری آن را تجربه نکرده است. عربستان سعودی که هر ساله میزبان حج تمتع است، حدود ۳ میلیون زائر را در مدت حجم میزبانی می‌کند. تمام این اعداد نشان می‌دهد که لازم است «نگاهی اقتصادی به سفر اربعین» داشته باشیم.
اربعین در نگاه آمار
جدول زیر تعداد افرادی که در سال‌های مختلف در مراسم اربعین حضور داشته‌اند را گزارش کرده است. البته نحوه ارائه آمار در منابع ایرانی و عراقی کمی گنگ است و ما تشخیص نمی‌دهیم این آمار مربوط به افرادی که در راهپیمایی اربعین حاضر بودند یا زائرینی هستند که از خارج از عراق برای این رویداد به عراق رفته‌اند. به هر حال این ابهام مهم، کیفیت تحلیل ما را به شدت کاهش می‌دهد.
| سال | تعداد کل زائرین کربلا در محدوده زمانی ۲۰ صفر (اربعین) |
| ۱۳۹۵ | ۱۱ میلیون نفر |
| ۱۳۹۶ | ۱۳ میلیون نفر |
| ۱۳۹۷ | ۱۵ میلیون نفر |
| ۱۳۹۸ | ۱۵ میلیون نفر |
| ۱۳۹۹ | ۱۴ میلیون نفر |
| ۱۴۰۰ | ۱۶ میلیون نفر |
| ۱۴۰۱ | ۲۱ میلیون نفر |
به طور مشخص و واضحی روند رو به رشد تعداد زائرین شهر کربلا در محدوده اربعین، صعودی بوده است. اما آن‌طور که از منابع ایرانی و مصاحبه‌های مسئولین در سال‌های مختلف قابل استخراج بود، سهم زائرین ایرانی در سال ۱۴۰۱ حدود ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر بوده است. نکته دیگری که از مصاحبه‌ها قابل استخراج بود، سهم بالای تهرانی‌ها در میان زائرین بود. در واقع تهران با حدود ۱۸ درصد از جمعیت کل کشور، در سال‌های مختلف بین ۳۰ تا ۴۵ درصد از زائرین کربلا در اربعین را به خود اختصاص داده است که این آمار می‌تواند ارزش مطالعاتی داشته باشد.
در سال ۱۳۹۰ تعداد زائرین ایرانی در راهپیمایی اربعین به ۵۰ هزار نفر می‌رسید؛ ولی این تعداد در دو سال بعدی، به ترتیب به ۲۴۰ و ۴۸۰ هزار نفر افزایش یافت. در سال ۱۳۹۳ رشد بسیار بالایی را در این جمعیت مشاهده کردیم تا جایی که ۱٫۵ میلیون نفر در این راهپیمایی شرکت داشتند و در سال ۱۳۹۴ این جمعیت به ۱٫۶۰۰٫۰۰۰ نفر رسید. در سال بعد با رشدی دوباره، جمعیت زائران ایرانی اربعین به ۲٫۰۵۰٫۰۰۰ نفر می‌رسد و در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ در روند افزایشی خود، به ترتیب، ارقام به ۲٫۳۲۰٫۰۰۰ و ۲٫۵۰۰٫۰۰۰ به ثبت می‌رسد و در سال ۱۳۹۸ این رقم به بیش از سه میلیون رسید.
اثر اقتصادی اربعین بر ایرانهمچون بسیاری از پدیده‌های دیگر در ایران، نگاه تحلیل‌گران به موضوع «اثر اقتصادی اربعین» فضایی دوقطبی را شکل داده است. افرادی که این پدیده را از منظر اقتصادی مثبت ارزیابی می‌کنند و افرادی که آن را در شرایط فعلی اقتصاد ایران، غیرضروری و نادرست تلقی می‌کنند. با بررسی نظرات این نکات به عنوان نکات مثبت سفر اربعین آمده است :
نقاط مثبتِ اقتصادیِ سفر اربعین از نگاه تحلیل‌گران
- اشاره به آثار غیراقتصادی نظیر توسعه انسانی و آثار معنوی که می‌توانند غیرمستقیم آثار اقتصادی هم داشته باشند.
- برقراری ارتباط بین فرهنگ دو کشور و زمینه‌چینی برای مراودات تجاری بیشتر بین طرفین
- افزایش نشاط در جامعه با توجه افزایش سفر زیارتی بین مردم
- تزریق خون تازه در صنعت لجستیک و گردشگری با توجه به حجم وسیع سفر
نقاط منفی اقتصادیِ سفر اربعین از نگاه تحلیل‌گران
- خروج ارز از کشور
- نادیده گرفته شدن سایر بخش‌ها در محدوده اربعین (خصوصاً در بخش لجستیک)
- غیبت گسترده نیروهای کار در بخش دولتی و متوقف شدن کارها در محدوده اربعین
- ارائه یارانه (ارز دولتی) در شرایطی که بخش‌های کلیدی در اقتصاد نیازمند سرمایه است
ارز دولتی و اربعین
اقتصادِ ایران سال‌هاست که با پدیده شومی به نام «قیمت‌گذاری دولتی» و «ارز چندنرخی» روبرو است ! در سال ۱۴۰۲ مقدار ارزی که به زائرین اربعین تعلق می‌گیرد ۲۰۰ هزار دینار است، که اگر این ارز را به صورت دولتی تهیه کنند حدود ۷ میلیون تومان باید پرداخت کنند و اگر همان را بخواهند به قیمت آزاد تهیه کنند کمی کمتر از ۸ میلیون تومان باید بپردازند. این بدان معناست که حدود ۸۰۰ هزار تومان بر روی ارز، به هر زائر یارانه پرداخت می‌شود.
با احتساب حدود ۳ میلیون زائر، یعنی ۲۴۰۰ میلیارد تومان (۲٫۴ همت) از این طریق در جهت تسهیل سفر اربعین در اختیار زائرین گذاشته شده است. آمار قابل اعتنایی از میزان مشارکت بخش‌های دولتی در هزینه رفت و آمد و اقامت و خوراک در عراق هم وجود ندارد، اما به نظر می‌رسد در آن بخش هم از محل منابع عمومی در جهت تسهیل سفر اربعین مشارکت‌هایی وجود داشته باشد.
افزایش جستجوی کلمه «عراق»
در روزهای منتهی به اربعین ۱۴۰۲ که محدوده روزهای پایانی مرداد و ابتدایی شهریور می‌شود، تعداد جستجوی کلمه عراق به شدت افزایش داشته است و مردم ترکیب‌های زیر را بیش از سایر ترکیب‌ها جستجو کرده‌اند:
- قیمت دینار عراق
- از عراق چی بخریم؟
- چی تو عراق ارزونه؟
- قیمت اجناس در عراق نسبت به ایران
- قیمت احناس در عراق به دینار
- پول عراق
نگاهی اقتصادی به سفر اربعین
نهایتاً باید بپذیریم که این سفر آثار مثبتی بر بدنه صنعت گردشگری ایران می‌گذارد، اما با این وجود این میزان ارائه یارانه بر روی ارز، به سادگی قابل توجیه نیست. احتمالاً بدون این میزان هزینه هم، با مشارکت مردم و اقتصاد مردمی، رویداد اربعین با همین شکوه برگزار می‌شد و منابع عمومیِ مذکور صرف بخش‌هایی از اقتصاد می‌شد که مردم تمایلی به سرمایه‌گذاری در آن ندارند.
