قراردادهای آتی ابزار پوشش ریسک یا ابزار پر ریسک؟

مدت زمان زیادی نیست که در بورس کالای ایران معاملات قرارداد های آتی یا فیوچر انجام می شود. کالای مربوط به این قراردادها در حال حاضر بیشتر شامل سکه طلاست. اگرچه مدتهاست که وعده افزوده شدن انواع دیگر کالا به این مجموعه داده می شود. اما در این میان شاید سوالی برای علاقه مندان به این ابزار پیش آمده باشد. اگر به وبسایت بورس کالای ایران مراجعه فرمایید در صفحه اصلی سایت جمله ای خواهید خواند که به شما اخطار می دهد که خرید و فروش قراردادهای آتی امری پر ریسک است و مسئولیت زیان در آنها به عهده خود فرد معامله گر است. هنگامی که شما برای اخذ کد جهت خرید و فروش قراردادهای آتی به یک کارگزاری مراجعه می کنید، علاوه بر پر کردن فرم های مربوط به مشخصات خود، بایستی فرمی را مبنی بر اینکه از ریسک این معاملات مطلع هستید و آن را می پذیرید، امضا کنید.

اما همانطور که در مقاله آشنایی با قراردادهای آتی گفته شد، کاربرد قراردادهای آتی پوشش دادن ریسک است. چگونه این ابزار پر ریسک به ما کمک می کند تا ریسک خود را کاهش دهیم برای مشخص شدن مفهوم این ادعا از یک مثال کمک می‌گیریم.

قراردادهای آتی برای تولیدکنندگان

تصور کنید که شما یک تولید کننده هستید که مفتول مس ماده اولیه اصلی برای تولیداتتان است. طبیعتا مانند هر تولید کننده دیگر قیمت مواد اولیه با قیمت تمام شده و در نتیجه سود خالص شما رابطه مستقیم دارد. طبیعتا شما نگران نوسانات قیمت مفتول مس هستید. می‌دانید شما یک تولید کننده‌اید و به اصول صنعت و تولید و فروش واقفید. اما یک تحلیلگر تکنیکال یا فاندامنتال نیستید که با پیش بینی قیمت مفتول مس بتوانید با سفته بازی و خرید در قیمت پایین قیمت تمام شده خود را پایین بیاورید. نوسان در قیمت تمام شده، نوسان در سود را موجب می‌شود و این یعنی ریسک. ریسک بالا موجب می‌شود که بانک‌ها از دادن وام به شما امتناع کنند و ارزش سهام شما نیز به دلیل ریسکی بودن پایین بیاید و نهایتا خود شما به درستی ندانید که روی چه میزان سود می‌توانید حساب باز کنید. بالا رفتن ریسک مطمئننا چیز مطلوبی نیست.

حال می‌خواهیم از ابزار آتی برای کاهش ریسک کمک بگیریم. فرض کنید شما به ۱۰۰۰ تن مفتول نیاز دارید و می‌خواهید از طریق بازار به صورت نقدی ماده اولیه خود را تهیه کنید. این مقدار مفتول نیاز شما را برای ۶ ماه آینده تامین می‌کند. شما نگران هستید که تا سه ماه دیگر قیمت مفتول مس کاهش یابد رقبای شما مفتول ارزان خریداری کرده و به وسیله آن با ارائه محصول ارزان‌تر بازار را از دست شما بگیرند و شما متضرر شوید. شاید بگویید که بهترین چاره برای این مشکل این است که کالا در‌‌ همان زمان که نیاز به آن است خریداری شود. اما نباید آن روی سکه را فراموش کنید. اگر قیمت مفتول افزایش یابد تکلیف چیست؟

در هر صورت ریسک مسئله ایست که نمی‌توان آن را نادیده گرفت. اما شما همزمان با خرید ۱۰۰۰ تن مفتول مس با قیمت هر تن هزار دلار می‌توانید به ۱۰۰۰ قرارداد یک تنی فروش مفتول خریداری کنید به قیمت یک دلار خریداری کنید. سر رسید این قراردادهای آتی ۳ ماه دیگر است. در همین جا بگویم که اعداد و ارقام و قیمت‌هایی که در اینجا بیان شده کاملا فرضیست. به عنوان مثال قیمت یک تن مس در همین الان که این مقاله نوشته می‌شود ۷۹۱۴ دلار است، نه هزار دلار.

سه ماه بعد چه می شود ؟

اجازه بدهید ۳ ماه بعد را با در نظر گرفتن سه حالت مختلف پیش بینی کنیم. حالت اول بالا رفتن قیمت مفتول مس به ۱۲۰۰ دلار در هر تن است. حالت دوم این است که قیمت در طول این زمان مورد نظر ما ثابت بماند. حالت سوم هم این است که طی سه ماه آینده قیمت به ۸۵۰ دلار کاهش یابد. در اینجا هدف ما این است که بگوییم قراردادهای آتی به ما کمک می‌کند تا ریسک کاهش بیابد.

در حالت افزایش قیمت شما به خاطر داشتن مفتول که با قیمت ۱۰۰۰ دلار خریده‌اید مس سود کرده‌اید. چقدر؟ به ازای هر تن، ۲۰۰ دلار. یعنی ۲۰۰۰۰۰ دلار. اما در حال حاضر شما طبق قرارداد آتی که در دست دارید موظف هستید ۱۰۰۰ تن مفتول مس را با قیمتی که از قبل معین شده، یعنی ۱۰۰۰ دلار بفروشید. برای این کار شما باید ۱۰۰۰ تن مفتول مس از بازار با قیمت ۱۲۰۰ دلار تهیه کنید و با قیمت هر تن ۱۰۰۰ دلار به فروش برسانید. خب! اینجا شما ضرر کرده‌اید. به چه میزان؟ به‌‌ همان اندازه قبل یعنی ۲۰۰ هزار دلار. در واقع سود نهایی شما در این فرایند صفر است. شاید بپرسید پس چرا این کار را کردیم. در جواب باید این را از یاد نبرد که هدف ما از این خرید و فروش کسب منفعت نبود. بلکه ما می‌خواستیم ریسک را کاهش بدهیم. شاید بهتر است اینجا چند جمله‌ای در مورد مفهوم ریسک صحبت کنیم. عموما ریسک یک واژه منفی و به معنی خطر است. به عنوان مثال در فرهنگ وبستر ریسک را «مواجه شدن با خطر» معنی می‌کند. اما شاید نماد ریسک در زبان چینی بتواند نگرش درست تری از مفهوم به ما بدهد. علامت زیر به معنی ریسک در زبان چینی است.

علامت اول به معنی خطر و دومی به معنی فرصت است. ریسک ترکیب خطر و فرصت است. اگر شما در موقعیتی باشید که دو گزینه داشته باشید، یکی به شما ۵۰۰ دلار سود بدهد و گزینه دیگر به احتمال ۵۰ درصد ۱۰۰۰ دلار و به احتمال ۵۰ درصد هیچ سودی نداشته باشد. در این حالت هر دو گزینه دارای میانگین سود مساوی هستند به عبارت دیگر امید ریاضی سود هر دو پروژه برابر است. اما ریسک گزینه دوم بیشتر است.

ریسک «احتمال محقق نشدن وضعیت مورد نظر ماست». ریسک نامطلوب است اگر شما در کسب و کارتان ریسک بالایی دارید. باید بتوانید بازده بیشتری به دست بیاورید تا آن کسب و کار برایتان جذاب باشد. حال با این توضیحات شما می‌توانید تشخیص بدهید که قراردادهای آتی چگونه با کم کردن ریسک به ما کمک می‌کنند، حتی اگر سود ما را تغییری ندهد.

اما پیش بینی ها

در حالت دوم قیمت تغییری نمی‌کند.‌‌ همان ۱۰۰۰ دلار برای هر تن در سه ماه آینده حفظ می‌شود. در این حالت شما به دلیل خرید ۱۰۰۰ تن مفتول به قیمت ۱۰۰۰ دلار هیج سودی نکرده‌اید. همچنین بابت در اختیار داشتن هزار قرارداد آتی فروش به قیمت ۱۰۰۰ دلار برای هر تن. باز هم سود شما در این حالت صفر است.

حالت سوم حالتی است که قیمت‌ها کاهش بیابد. در این حالت شما به دلیل اینکه مفتول مس را ۱۰۰۰ دلار خریده‌اید متضرر شده‌اید. اما در طرف دیگر شما بابت داشتن ۱۰۰۰ قرارداد آتی فروش با قیمت ۱۰۰۰ دلار می‌توانید با خرید آن مقدار از بازار به قیمت هر تن ۸۵۰ دلار و فروش آن به قیمت ۱۰۰۰ دلار ضرر خود را در طرف دیگر جبران نمایید.
می‌بینیم که در هر سه حالت علیرغم تغییرات قیمت مفتول مس سود و زیان ما برابر شده. در واقع ریسک ما در حالت‌های مختلف صفر شده است. شادی کمی گیج کننده بوده باشد.

مثالی که در اینجا مطرح شد یک نمونه بسیار بسیار ساده شده بود تا فهم مسئله راحت‌تر بشود. ما در اینجا بسیاری و از موانع و محدودیت‌ها را در نظر نگرفتیم.

–  ما ارزش زمانی پول را در این مثال در نظر نگرفتیم.
–  برای خرید قرارداد آتی نیاز هست شما تقریبا ده درصد قیمت آن را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای تا پایان مدت معین شده بگذارید.

یک مشکل دیگر هم وجود دارد. عموما مدیران اجرایی درک درستی از این فرایند پوشش ریسک ندارند. بگذارید فرض کنیم شما مدیر مالی شرکت مثال ما هستید که با استفاده از قراردادهای آتی به پوشش ریسک برای خرید مفتولهای مس اقدام کرده‌اید. شما از مدیریت خواسته‌اید که شرکت هزار قرارداد آتی فروش بخرد. فرض کنید بین سه حالت مورد تصور ما در مثال حالت اول اتفاق می‌افتد. یعنی قیمت مفتول افزایش پیدا کرده و شرکت باید به دلیل داشتن قرارداد آتی ۱۰۰۰ تن مفتول را از بازار با قیمت ۱۲۰۰ دلار بخرید و به قیمت ۱۰۰۰ دلار به طرف مقابل قرارداد آتی بفروشید.

–  جناب آقای مدیر مالی من واقعا نمی‌توانم چه بگویم. پیشنهاد شما برای خرید ۱۰۰۰ عدد قرارداد آتی وحشتناک بود. شرکت به دلیل این پیشنهاد شما متحمل ۲۰۰ هزار دلار زیان شده.
–  اما جناب مدیر از طرف دیگر ما با خرید ۱۰۰۰ تن مفتول توانستیم این ضرر را جبران کنیم.
–  این چه دلیلیست که می‌آورید مثل این است که واحد فروش ما در نیویورک برای عملکرد بد خود چنین توجیهی بیاورد که واحد فروش در سانفرانسیسکو توانسته ضرر او را جبران کند.

این مکالمه به هیچ عنوان دور از ذهن نیست. توضیح ماجرا برای مدیری که از دید خودش متضرر شده کار ساده‌ای نیست. اگر شما هم جای مدیرعامل بودید شاید همین مشکل را داشتید.

اما علیرغم این قراردادهای آتی به عنوان ابزار پوشش ریسک در دنیا به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع در بورس‌های معتبر کالا فقط قراردادهای آتی معامله می‌شود و معاملات به صورت نقدی صورت نمی‌پذیرد.

این مقاله توسط آقای سید حمیدرضا عظیمی نوشته شده است.